بسم الله الرحمن الرحیم

درآمدی بر انس با قرآن

کد: 941

نویسنده: اعظم عاشوری

ص: 2

ناشر و تهیه کننده: مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

لیتوگرافی: سروش مهر

چاپ: امیران

نوبت چاپ: اول / 1384

شمارگان: 1400

بها: 600 تومان

حق چاپ برای ناشر محفوظ است

نشانی: قم، بلوار امین، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

پست الکترونیکی: Email: IRC@IRIB.COM

تلفن: 2935803 و 2910602  نمابر: 2933892

شابک: 5-014-514-964ISBN: 964-514-014-5

ص: 3

تصویر

ص: 4

تصویر

ص: 5

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

که انس با خداوند، به راحتی و از کوتاه ترین راه ها وبا رویکرد های عملی تؤام بوده است. از آن پیرزن گرفته که از چرخ ریسندگی خود به عنوان دلیلی بر وجود حضرت حق و انس با وی یاد می کند، تا جوانی که در مسیر انس با معبود، شهادت را بر انس با همسر مقدم می دارد و یا آن کسی که کمک به همسایه و دوست و فامیل و برادر مسلمان را به عنوان دلیلی محکم بر انس با خداوند بر می شمرد، همه از دست پرورده های این مکتب اند.

در این نوشتار، مجال آن نیست که به تبیین کامل این موضوع پرداخته شود، ولی همین قدر بس که در مکتب اسلام، قرآن به عنوان بهترین و مطمئن ترین راه انس با حضرت حق تعریف شده است. انس با امامان معصوم علیهم السلام و پیروی از سیره آنان به عنوان قرآن ناطق نیز در طول انس با حضرت حق تبیین می شود. چندان که از نظر شیعه اگر کسی به تمامی دستورات و احکام اسلام هم عمل کند، ولی محبّت و انس با اهل بیت علیهم السلامرا در دل نداشته باشد، در بدبختی و فلاکت و گمراهی غوطه ور خواهد شد.

متأسفانه امروزه در بسیاری از جوامع مسلمان، انس با امور دنیوی بر انس با قرآن مقدم شده است. در جامعه دینی خودمان نیز اگرچه با برگزاری مسابقات گوناگون قرآنی، تشویق کودکان، نوجوانان و جوانان به حفظ و قرائت، توجه به قرآن بیشتر شده است، ولی میان وضعیت فعلی و آن چه مطلوب جامعه اسلامی است، تفاوت بسیار است.

نویسنده محترم خانم اعظم عاشوری در این نوشتار کوشیده است راه های انس با کتاب هدایت الهی را بررسی کند تا هرچه بیش تر قرآن به متن زندگی روزمرّه وارد شود. با تشکر از نویسنده محترم، امیدواریم این نوشتار مورد

ص: 9

استفاده برنامه سازان ارجمند برنامه های صدا و سیما قرار گیرد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 10

هیچ گونه تأملی را در این زمینه روا ندارد. مونسی که بدون هیچ اجر و مزد، و تنها با برداشتن یک گام، انسان را به بلندترین جایگاه خلقت می رساند و او را در کنار معبودش مصداق نفس مطمئنه می کند.

ص: 12

انسان پرداخته است و مخاطب خود را با بسیاری از مسایل اخلاقی عبادی، اجتماعی و... آشنا می سازد.

به واقع، قرآن کتاب هدایت است و هرکس با آن انس بگیرد و آیات نورانی آن را تلاوت کند و به تدبّر و فهم آن بپردازد، به یقین به گوهر حقایق دست خواهد یافت و در سایه عمل به این حقایق و معارف از گمراهی و خطا در امان خواهد ماند. قرآن شفای قلب هاست،

وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُومِنینَ وَ لا یَزیدُ الظّالِمینَ إِلاّ خَسارًا. (اسراء: 82)

ما آنچه از قرآن فرستادیم، شفای دل و رحمت الهی برای اهل ایمان است و بر زیانکاران جز زیان نمی افزاید.

 به همین خاطر، برای مخاطب حقیقی او شفابخش و رحمت آفرین است؛ و هر کس به قرآن مراجعه کند بدون گرفتن شفای خود، باز نمی گردد؛ زیرا اگر بخواهد به واقع درمان شود با شفای قرآن بهبود می یابد.

هر کس بتواند با قرآن انس برقرار کند، همه بیماری های اعتقادی و اخلاقی او درمان می شود. از جمله جهل را که بدترین بیماری ها است، با علم درمان می کند، شک را با یقین، اندوه و غم را با آرامش، ترس و هراس را با طمأنینه و اضطراب و دل نگرانی را با عزم و ثبات برطرف می سازد. از این رو، توصیه آیه شریفه که می فرماید: «آن مقدار که برای شما میسر است قرآن را تلاوت کنید» (مزمّل: 20)(1) قابل تأمل است.

ص: 15

قرآن، ریسمان الهی است که انس، تدبّر و عمل به آن، انسان را به مقام صالحان می رساند که در آن مقام، دوستی و سرپرستی خداوند محقق خواهد شد و راهی برای وسوسه شیطان نخواهد بود.

نازل کردیم تا مردم را از تاریکی ها خارج و به سوی نور هدایت کنی». (ابراهیم: 1)

چنان که در جای دیگر می فرماید:

«وَ جَعَلْنا لَهُ نُورًا یَمْشی بِهِ فِی النّاسِ؛ خداوند به وسیله نور هدایتش، مؤمن را یاری می کند تا در میان مردم حرکت کند». (انعام: 122)

هم چنین می فرماید:

لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُومِنینَ إِذْ بَعَثَ فیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ. (آل عمران: 164)

خداوند بر اهل ایمان منت نهاد که رسولی را از خود آنان در میانشان برانگیخت که بر آنها آیات خدا را تلاوت کند و نفوس آنان را تزکیه سازد و به آنها احکام کتاب و شریعت و حقایق را بیاموزد.

خداوند درباره انس با قرآن و مقام صالحان می فرماید:

إِنَّ وَلِیِّیَ اللّهُ الَّذی نَزَّلَ الْکِتابَ وَ هُوَ یَتَوَلَّی الصّالِحینَ. (اعراف: 196)

بی تردید سرور من آن خدایی است که قرآن را فرو فرستاد و همو دوستدار شایستگان است.

این آیه کریمه، در برگیرنده چند نکته به هم پیوسته است؛ زیرا می فرماید: خدا دوست و سرپرست رسول است؛ همان خدایی که کتاب را نازل فرموده و دوست و سرپرست صالحان نیز هست. با توجه به این ارتباط، می توان این گونه استنباط کرد که شرط دوستی و ولایت خداوند، صالح بودن انسان است که در طول انس با کتاب الهی قرار گرفته است. به تعبیر دیگر، بهترین راه صلاح، انس با قرآن است و اگر کسی به قرآن عمل کند صالح می شود. دوستی و سرپرستی خداوند نیز از راه قرآن محقق خواهدشد.(1)

ص: 17

الَّذینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُومِنُونَ بِهِ (بقره: 121)

کسانی که به آنان کتاب آسمانی دادیم؛ در حالی که آن را به درستی و خوبی تلاوت کنند. آنان در زمره ایمان آورندگان هستند.

باید به این نکته توجه داشت که به جا آوردن حق تلاوت، تنها رعایت حرکات و اعراب و تجوید نیست، بلکه معنای اصلی آن پی گیری و استمرار در عمل به آیات است که با تدبّر و فکر و تعقل همراه است. در جای دیگر بر همین معنا تاکید می شود:

إِنَّمَا الْمُومِنُونَ الَّذینَ إِذا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهِ زادَتْهُمْ إیمانًا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ. (انفال: 2)

مؤمنان همان کسانی اند که چون خدا یاد شود دلهایشان بترسد و چون آیات او بر آنان خوانده شود بر ایمانشان بیفزاید و بر پروردگار خود توکل می کنند.

الْقُرانِ الاّ اِلی النّار.(1)

قرآن هدایتی در دل گمراهی و روشنگری در کوری است و نگهدارنده ای است از لغزش و نوری است در تاریکی و در پیش آمدها روشنی بخش است. نگهدارنده ای در برابر هلاکت هاست و رشدی است بر فراز گمراهی ها؛ پیام رسایی از دنیا تا آخرت است و در آن کمال دین نهفته است و آن کس که از قرآن عدول کند، جایگاه او در آتش خواهد بود.

حضرت علی علیه السلام خطاب به فرزندش ابن حنیفه فرمود:

بر تو باد تلاوت قرآن و عمل به آن، و لزوم فرایض و شرایع و حلال و حرام و امر و نهی آن و تهجد به آن و تلاوتش در شب و روزت؛ و چون قرآن عهد خدای تعالی به خلق اوست، پس بر هر مسلمانی واجب است که هر روز در عهد او نظر کند هرچند پنجاه آیه باشد و بدان که درجات بهشت بر عدد آیات قرآن است؛ چون روز قیامت شود به قاری قرآن گویند: بخوان قرآن را و بالا برو، پس در بهشت بعد از پیامبران و صدیقان درجه کسی رفیع تر از درجه قاری قرآن نمی باشد.(2)

 امیرمؤمنان علی علیه السلام در وصف پرهیزگارانی که با قرآن مأنوس اند می فرماید:

آنها شب هنگام برپا ایستاده و قرآن را با تدبر تلاوت می کنند، جان خود را با آن محزون می سازند و داروی درد خود را از آن برمی گیرند، هرگاه به آیه ای که در آن شوق و امید است، می رسند، با علاقه فراوان به آن روی آورده و با چشم جانشان بسیار در آن تأمل می کنند، گویی تحقق آیه را به

ص: 19

چشم می بینند و هرگاه به آیه ای که در آن بیم و انذار است، می رسند، گوش های دلشان را برای شنیدنش باز کرده اند، چنان که گویی صدای ناله آتش سوزان دوزخ و به هم خوردن زبانه هایش در گوش جانشان طنین انداز است.(1)

امام صادق علیه السلام در اهمیت تعلیم قرآن می فرماید:

یَنبَغی لِلمؤمن ان لایموتَ حتی یَتَعَلّمَ القران، اَویکونَ فی تعلیمه.

سزاوار است انسان مؤمن نمیرد؛ مگر قرآن را فراگرفته باشد یا در حال فراگیری آن باشد.(2)

امام سجاد علیه السلام نیز فرموده اند:

آیات قرآن همانند خزینه ها هستند، پس چون هر خزینه را گشودی سزاوار است که در آن نظر کنی.(3)

از جمله وصیت های امیرمؤمنان علیه السلام به اصحاب خود چنین بود: بدانید قرآن در روز، هدایت گر شما در هر عملی است که انجام می دهید و برنامه کار، راه گشا و اسوه ای برای کار شماست و در تاریکی و ظلمت شب نوری است که چون همه در خواب رفتند، شما با تلاوت گاه و بی گاه آن، در نمازهای شب با خواندن  سوره های بزرگ در عالمی از نور و صفا و سرور وارد می شوید و با خواندن هر آیه ای به باغی جداگانه وارد می شوید و عقبه تاریک و کریه ظلمانی را با چراغ آن چنان روشنایی می بخشید که چشم ها را

ص: 20

خیره می کند و این تاریکی سپری می شود تا سپیده فجر صادق، که طلوع خورشید را نوید می دهد. ولی گویی شما در تاریکی نبوده و احساس ظلمت نکرده اید و این چنین در اوج فقر و دشواری های زندگی مادی نیز قلب و اندیشه شما به انوار آیات قرآن منوّر خواهد بود.

امام صادق علیه السلام نیز در این باره می فرماید:

به راستی کسی که با قرآن همدم است و آن را با مشقّت حفظ می کند، دو اجر دارد.(1)

و در جای دیگری نیز می فرماید:

چون در خانه ای، مرد مسلمانی قرآن بخواند، اهل آسمان آن خانه را به یکدیگر نشان دهند، آن چنان که اهل زمین، اختران درخشان را به هم نشان می دهند.(2)

لحظات با حقیقت قرآن پیوند خورده است و چنین است که رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سیره او در قرآن به عنوان اسوه جامعه بشری معرفی می شود: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ؛ قطعا برای شما [در اقتدا به ]رسول خدا سرمشقی نیکوست.» (احزاب: 21)

خداوند متعال، پیامبر صلی الله علیه و آله را با صفات گوناگونی می ستاید و سنت و سیره سودمند آن حضرت را در همه جوانب تبیین می کند. یکی از اوصافی که باعث می شود رسول اکرم صلی الله علیه و آله به عنوان اسوه انسان ها معرفی شود، تلاوت قرآن، تدبر در آن و عمل به آن است؛ یعنی همان کاری که خداوند متعال آن را به عنوان یک فریضه بر پیامبرش قرار داد:

إِنَّما أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ رَبَّ هذِهِ الْبَلْدَةِ الَّذی حَرَّمَها وَ لَهُ کُلُّ شَیْءٍ وَ أُمِرْتُ أَنْ أَکُونَ مِنَ الْمُسْلِمینَ وَ أَنْ أَتْلُوَا الْقُرْآنَ فَمَنِ اهْتَدی فَإِنَّما یَهْتَدی لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَقُلْ إِنَّما أَنَا مِنَ الْمُنْذِرینَ. (نمل: 91 و 92)

ای رسول بگو من مأمورم که تنها خدای این سرزمین را که حرمش را در آن جا قرار داده، پرستش کنم؛ خدایی که مالک همه چیز است و مأمورم که از تسلیم شدگان فرمان او باشم و نیز مأمورم که قرآن را به حکم وظیفه و رسالت تلاوت کنم. پس هرکس هدایت یافت به نفع خود هدایت یافته و هرکس گمراه شد به زیان خود اقدام کرده است و بگو که همانا من از انذار کنندگان هستم.

خداوند متعال در جای دیگر ادب تلاوت را به پیامبرش گوشزد کرده و می فرماید: «وَ رَتّلِ القُران ترتیلا؛ قرآن را با ترتیل و آوای خوش بخوان»

(نحل: 98)

هم چنان که این اسوه حسنه نیز به پیروانش چنین سفارش می کرد.

در جای دیگر خداوند می فرماید:«الم نشرح لکَ صدرک؛ آیا سینه تو را برای

ص: 22

پذیرش حقیقت گشاده نکردیم؟» (انشراح: 1) بدیهی است هر کس از شرح صدر برخوردار باشد، به همان نسبت می تواند اهل تدبّر در قرآن باشد و با آن مأنوس شود.

بنابراین، معلوم می شود که پیامبر صلی الله علیه و آله به قرآن بیش از هر کسی انس داشته و بیش از هر کلامی و چیز دیگری با قرآن مأنوس بوده است. شاهد آن که آن حضرت در تمام مراحل بعد از بعثت می کوشید سیره زندگی خود را بر اساس معیارهای قرآن کریم تنظیم کند که نمونه های آن را می توان حتی در چگونگی عبادت های آن حضرت یافت؛ آن چنان که آن حضرت به امر خداوند به شب زنده داری می پرداخت: «وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسی أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقامًا مَحْمُودًا؛ و پاسی از شب را زنده بدار تا برای تو [به منزله] نافله ای باشد، امید که پروردگارت تو را به مقام ستوده برساند». (اسراء: 79)

یعنی اگر بخواهی به مقام محمود برسی باید شب زنده دار باشی و آن حضرت به اندازه ای در برپا داشتن این عبادت به خود زحمت می داد که آیه نازل شد: «ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی؛ ای رسول ما قرآن را از آن برای تو نازل نکردیم که از کثرت عبادت خدا و جهد و کوشش در هدایت خلق خویشتن را به رنج افکنی». (طه: 2)(1)

در بیان کیفیت نمازشب آن حضرت آمده است که وی وسایل وضو گرفتن و مسواک کردن را از قبل مهیا می فرمود و خوابی طولانی نداشت، بلکه لحظه ای می خوابید و سپس بیدار می شد و همواره پاسدار حرم دل بود تا

ص: 23

مبادا غفلت در آن راه پیدا کند؛ هر وقت بیدار می شد، به آسمان نگاه می کرد و آیاتی از قرآن را تلاوت می کرد.(1)

روش اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله نیز که پرورش یافته مکتب وحی اند، همانند سیره رسول اکرم صلی الله علیه و آله منعکس کننده انس با قرآن است.

علی علیه السلام در عصر خلافتش شخصا در بازار کوفه قدم می زد و به راهنمایی مردم می پرداخت و هنگامی که از کنار فروشندگان عبور می کرد، آیات روح بخش قرآن را تلاوت می فرمود و مکرر این آیه را می خواند: «تِلْکَ الدّارُ اْلآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذینَ لا یُریدُونَ عُلُوًّا فِی اْلأَرْضِ وَ لا فَسادًا وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ؛ ما خانه آخرت را برای آنان که در زمین اراده برتری جویی و فساد و سرکشی ندارند، مخصوص می گردانیم و حسن عاقبت، خاص پرهیزگاران است». (قصص: 83)

محقق معروف اهل سنت محمد احمد نوازی می نویسد:

علی علیه السلام همه قرآن را حفظ کرد، بر اسرارش آگاه شد و گوشت و خونش با قرآن درآمیخت، چنان که بررسی کننده نهج البلاغه این مطلب را در می یابد.1(2)

بانوی نمونه اسلام و پرورش یافته مکتب قرآن، فاطمه زهرا علیهاالسلام که در خانه نبوّت و مرکز نزول وحی پرورش یافت، از همان دوران جوانی با کلام وحی آشنا و مأنوس شد و سپس همراه با همسر خویش علی علیه السلاماین گنجینه عظیم را به فرزندان معصوم و مطهرش هدیه کرد.

امام حسین علیه السلام نیز جان و روحش با قرآن مأنوس و همدم بود و سرانجام به تأسی از سیره قرآنی جدّ بزرگوارش، جانش را در راه پایداری

ص: 24

قرآن و احکام الهی به جانان هدیه کرد.

در عصر تاسوعا هنگامی که دشمن می خواست حمله کند، امام علیه السلام به حضرت ابوالفضل فرمود:

به آنها بگو امشب را به ما مهلت دهند؛ زیرا خدا می داند که من نماز، تلاوت قرآن و دعا و استغفار را دوست دارم. امشب را به ما مهلت دهند تا به مناجات و تلاوت قرآن و دعا بپردازم.(1)

 سیره امام هشتم شیعیان حضرت رضا علیه السلام نیز هم چون اجداد مطهرش علیه السلام سیره ای قرآنی بود. آن حضرت در گفت و گو با مردم، پاسخ ها و مثال هایی که در ضمن گفتارش می آورد، برگرفته از قرآن بود. نقل می کنند آن حضرت در هر سه روز یک بار تمام قرآن را تلاوت می کرد و می فرمود: اگر خواسته باشم می توانم در کمتر از سه روز قرآن را ختم کنم، ولی هرگز به هیچ آیه ای نمی رسم مگر این که در معنی آن و این که در چه موضوع و چه وقت نازل شده است، فکر می کنم.(2)

تمامی اهل بیت علیهم السلام چنین سیره و روشی داشتند و از بالاترین درجه انس با قرآن برخوردار بودند و اخلاق، سیره، افکار و عمل آنها تحقق آیات قرآن بود.

ص: 25

اگر با قرآن انس پیدا کنید، می بینید که دل و جان شما نورانی می شود، بسیاری از ظلمات و ابهام ها در قلب و روح انسان به برکت قرآن زدوده می شود. به برکت قرآن است که از ظلمات اوهام، اشتباهات و خطاها به نور هدایت راه می یابد. قرآن کتاب معرفت است.

آهنگ های قرآن یک هنر اسلامی، یک موسیقی کامل است. انس با قرآن یعنی قرآن را خواندن و باز خواندن و در مفاهیم قرآنی تدبّر کردن و آنها را فهمیدن است. جوانان و نوجوانان عزیز باید روز به روز رابطه و انس خود را با قرآن مجید بیشتر کنند و خانواده ها عطر قرآن را در خانه ها بیفشانند. مردم باید قرآن را بخوانند؛ بفهمند و به آن عمل کنند.(1)

سیدجمال الدین اسدآبادی می گوید:

مدینه فاضله انسانی و صراط مستقیم بشری، قرآن مجید است؛ گرامی دستور مقدسی که نتیجه شرافت کل ادیان به حق عالم و برهان قاطع خاتمیت مطلق دین اسلام تا پایان جهان  و ضامن سعادت دارین و فوز نشأتین است. آه! آه! چسان فواید امروز آن از فرط جهل و غفلت در امور ذیل است: تلاوت بالای قبور در شب های جمعه، مشغولیت صائمین، زباله مساجد، کفاره گناه، بازیچه مکتب، چشم نظر قربانی، قسم دروغ، مایه گدایی، زینت قنداق،... و سرمایه کتاب فروشی ها.

وا اسفا! فقط یک سوره والعصر که سه آیه بیش نیست، اساس نهضت یک  دسته اصحاب صفه گردید که از فیض همین مختصر سوره میمون، شرک زار بت خانه مکه را قبل از هجرت، آستان وحدت و یزدان خانه بطحا نمودند. آه! وا اسفا! این کتاب مقدس آسمانی، این گرامی تصنیف حضرت سبحانی، این مایه کل السعادات انسانی از دیوان سعدی و حافظ و مثنوی امروزه کم تر محل اعتنا و مورد اهتمام است.

ص: 27

در هر مجمعی که یکی از منسوجات شعری خوانده شود، نفس ها از ته کشیده، چشم ها، گوش ها، دهن ها برای او باز مانده و چه اندازه مواعظ و معانی عرشی و فرشی از او استفاده کنند و برعکس قرآن که هرگز در هیچ جا با قیل و قال و فکر کار کنی مزاحم نخواهد بود.

«و إِنَّ اللّهَ لا یُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» و چه نفوس خودمان را از اطاعت مقدّسات است برگردانیم، تو هم سعادت و شرافت ما را به ذلت و نکبت تبدیل فرمودی. بر شما باد بزرگ ترین ذکر خدا و استوارترین برهان او (قرآن)؛ زیرا که آن نور تابنده خداست. آن نوری که به وسیله آن انسان از تاریکی خاطرات سوء بیرون آمده و از ظلمت وسواس ها رها می گردد و همانا چراغ نجات است. هر که بدان هدایت شده، نجات یافت و هر کس از آن تخلف ورزید، تباه شد. هر که در آن سلوک ورزد، هدایت گردد و هر که از آن بیرون افتد، گمراه شود.(1)

گیتی به جای گذارده و بالاخره جهان مدار خواهد شد.(1)

ژول لابوم خاورشناس فرانسوی می نویسد: «تعلیمات و مواعظ قرآن تنها برای سران قوم عرب نبوده است، بلکه جهانی است.»(2) نام برده در مقدمه فهرست قرآن می نویسد: «مردم از هر نژاد و ملتی که هستند، منصفانه باید موقعیت بشریت را از نظر علمی، قبل از اسلام مورد مطالعه قرار دهند تا اعتراف کنند که علم و دانش به معنای وسیع آن به وسیله مسلمانان برای جهانیان آورده شده است. مسلمانان علوم و دانش خود را از قرآن، که مانند دریای دانش بود، گرفته و از آن نهرهایی ساختند. قرآن برای همیشه زنده است و هرکس از مردم جهان به قدر درک و استعداد خود از آن بهره برمی دارند».(3)

دکتر گوستاو لوبون، مستشرق فرانسوی و وزیر فرهنگ وقت آن کشور در کتاب تمدن اسلام و عرب، می نویسد: «مکتب اخلاق قرآن عالی ترین روش فضایل اخلاقی است. قرآن مردم را به صدقه و احسان و پیوست با خویشاوندان و دادن حقوق مستحقان و مراعات بیوه زنان و درماندگان و اهتمام در امر آنها دعوت کرده و این تربیت و آداب به مراتب بالاتر از انجیل و آداب آن است.»(4)

ص: 29

 تولستوی اندیشمند و نویسنده مشهور روسی در کتابی به نام «حکم محمد» چنین می گوید: «هر کس که بخواهد سادگی و بی پیرایه بودن اسلام را دریابد، باید قرآن مجید را مورد مطالعه قرار دهد. در آن جا قوانین و تعلیماتی بر مبنای حقایق روشن و آشکار صادر و احکام آسان و ساده برای عموم بیان شده است. در این کتاب آیات فراوانی است که به خوبی بر مقام عالی دین اسلام و پاکی روح آورنده آن گواهی می دهد».(1)

بلر خاورشناس معروف می نویسد: «لغت قرآن، فصیح ترین لغات عرب و اسلوب بلاغت آن طوری است که افکار را به سوی خود جذب می کند. قرآن دارای مواعظی است آشکار و به زودی برای همیشه بی معارض خواهد بود. هر کس که از این کتاب به خوبی پیروی کند، زندگی آرام و گوارایی خواهد داشت.(2)

برای دست یابی به روشی درست به منظور تهذیب و تربیت نفس خویش، این گونه آیات را مد نظر قرار دهد. ما می توانیم به کمک حقایقی که در قرآن درباره انسان و صفات و حالات روانی او آمده است، انگیزه های اصلی رفتار او و عواملی را که در تکامل شخصیت و ایجاد بهداشت روانی او تاثیر به سزایی دارند، بشناسیم؛ و این می تواند هموار کننده راه گونه ای از «روان شناسی» باشد که نتایج و حقایق آن با حقایق برگرفته از قرآن هماهنگی داشته باشد.(1) زیرا باور ما این است که آفریدگار به طبیعت و اسرار آفرینش مخلوق خود داناتر است: «أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اللَّطیفُ الْخَبیرُ». (ملک:14)

جزء قرآن را می خواند».(1)

عباداتی که شیخ انصاری از سن بلوغ تا آخر عمر، بر آن مداومت می کرد، گذشته از فرایض، قرائت یک جزء قرآن، به جا آوردن هر روزه نماز جعفر طیار، زیارت جامعه و عاشورا بود.(2)

 علامه طباطبایی نیز شب های ماه رمضان را تا صبح بیدار بود. مقداری مطالعه می کرد و بعد به دعا و قرائت قرآن، نماز و ذکر می پرداخت.(3)

اقبال لاهوری که در اواخر زندگی اش دچار ضعف و بیماری چشم شده بود، از مطالعه ناتوان و تنها مونس اش قرآن بود. او با همان اندک بینایی اش و با لذتی سرشار از ایمان آیات قرآن را تلاوت می کرد و می گفت: پدرم به من توصیه کرده است که فرزندم! هرگاه قرآن می خوانی، چنان بخوان که گویی خداوند آن را بر تو نازل کرده است.(4)

امام خمینی رحمه الله نیز با قرآن انس بسیار داشت. در شبانه روز به ویژه هنگام نماز شب، به تلاوت قرآن می پرداخت و در هر فرصتی که به دست می آورد مشغول تلاوت قرآن می شد. یکی از بستگان نزدیک امام در این زمینه نقل می کند: «یک دفعه که با ایشان در نجف بودیم، چشمشان ناراحت بود. دکتر بعد از معاینه چشمشان، گفت: شما باید چند روزی قرآن نخوانید و به چشمتان استراحت بدهید. امام خندید و گفتند: دکتر! من چشمم را برای

ص: 32

قرآن خواندن می خواهم. چه فایده ای دارد که چشم داشته باشم و قرآن نخوانم؟ شما کاری کنید که من بتوانم قرآن بخوانم.(1)

آیت الله توسلی از نزدیکان امام، در زمینه قرائت مداوم و روزانه قرآن به وسیله ایشان می گوید: «امام با همه اشتغالاتی که داشتند، به انجام مستحبات به  ویژه خواندن قرآن، دعا و نماز اول وقت اهمیت می دادند. امام هر روز، سه تا پنج مرتبه قرآن می خواندند، در ماه مبارک رمضان، سه بار قرآن را ختم می کردند.(2)

با مروری بر سیره عالمان دینی پی می بریم که آنها نه تنها به آداب ظاهری انس با قرآن بها می دادند، بلکه در سیره علمی و عملی خود نیز آیات قرآن را سرمشق قرار می دادند.

قبیل پزشکی، فلسفه، ریاضیات و غیره سرآمد عصر خود بود.(1)

سیّد رضی یکی دیگر از فرهیختگانی است که در دوران جوانی به تفسیر و توضیح آیات الهی روی آورد. عشق و علاقه او به قرآن از همان دوران کودکی که هر صبح به نوای دل نشین قرائت پدر و مادر گوش می سپرد، آغاز شد. پس از فراگیری قرآن مجید انس دائمی و رابطه همیشگی با قرآن برقرار کرد. او همواره با زمزمه کلام روح بخش قرآن، آیینه دل را از غبار می زدود، این انس به آن جا انجامید که او به علوم مختلف قرآنی پرداخت و در مدت کوتاهی به آنها احاطه پیدا کرد. بدین جهت تألیف های گران بهایی از او به جای مانده است که از آن جمله می توان به مجموعه نهج البلاغه اشاره کرد.

سیّدرضی دارای زندگی ساده و زاهدانه ای هم چون اجداد مطهرش بود. او آراسته به فضایل و کمالات اخلاقی و دارای همتی بلند و عزّت نفس و آزادگی بود، که تمامی این ویژگی ها بیانگر اثر پذیری این مرد بزرگ از تعالیم قرآن مجید است.

ص: 34

از امام صادق علیه السلام شده است:

قرآن عهد خداوند است به سوی بندگان، همانا سزاوار است که مسلمان در هر روز به آن عهد نظر کند و از آن، پنجاه آیه قرائت کند.(1)

 در قرآن نیز می خوانیم: «فَاقْرَوا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ؛ قرآن را هر اندازه که برایتان ممکن است بخوانید». (مزمّل: 20)

اگر اهمّیت و فضیلت تلاوت قرآن بر ما روشن شود و بدانیم که قرآن، سخن گفتن حضرت حق با ماست و آن گاه طعم شیرین و لذت تلاوت را با طهارت باطن توأم کنیم، در آن صورت هیچ گاه نعمت هم نشینی این کتاب ارزشمند را از دست نخواهیم داد.

امام ششم علیه السلام فرمود:

إنّ الْبَیْتَ الذی کان فیه المرءُ المسلم یتلو القرآنَ یتراءاهُ اهلُ السّماءِ کَما یَتراءی اهلُ الارض الکَواکبَ الدُّری فی السَّماء.

همان گونه که اهل زمین از ستارگان آسمان روشنایی را وام می گیرند، خانه ای که در آن قرآن تلاوت می شود، برای اهل آسمان ها جلوه گری می کند و آنها نیز از این خانه های نورانی کسب نور می کنند.(2)

فضای دهان را برای ادای کلمات الهی پاکیزه کرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به یاران خود فرمود: «راه قرآن را پاکیزه کنید. گفته شد: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله راه قرآن چیست؟ فرمود: دهان های شماست. پرسیدند: با چه چیزی؟ فرمود: با مسواک».(1)

 2. قرائت قرآن حتما با وضو باشد.

3. در آغاز تلاوت، باید از شر وسوسه های شیطانی به خداوند پناه برد.

«فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنَ الشَّیْطانِ الرَّجیمِ؛ پس هنگامی که قرآن می خوانی، از شر شیطان رجیم به خدا پناه ببر». (نحل: 98)

4. اخلاص در تلاوت قرآن ضرورتی است که خواننده قرآن، از ابتدا تا انتها باید آن را در نظر داشته باشد و همواره رضایت و خشنودی خداوند را در نظر آورد. چون هر عبادتی وقتی مقبول درگاه الهی است که با خلوص نیّت همراه باشد. امام خمینی رحمه الله درکتاب چهل حدیث، در این زمینه می گوید:

و از آداب لازمه قرائت قرآن که در تأثیر در قلوب سمت و کنیت دارد و بدون آن هیچ عملی را قیمتی نیست، بلکه ضایع و باطل و موجب سخط الهی است، اخلاص است که سرمایه مقامات اخرویه و راس المال تجارت آخرت است و آمده است که قاریان قرآن سه گروه اند: یکی آنان که قرائت قرآن را سرمایه معیشت اتخاذ نمودند و به واسطه آن از ملوک حقوق و شهریه گیرند و بر مردم تقدم جویند و دیگر آنان که حفظ حروف و صورت قرآن کنند و تضییع حدود آن نمایند و او را پشت سر اندازند، چنان چه سوار قدح خود را به پشت آویزد. خداوند زیاد نکند این قسم حمله قرآن را؛ و طایفه دیگر آنان هستند که قرآن را قرائت کنند و با دوای قرآن دردهای قلب خود را علاج

ص: 37

کنند. پس به واسطه آن، شب را بیدار و به عبادت بگذرانند و روز را روزه بگیرند و به تشنگی گذرانند و در مساجد حاضر شوند و اقامت کنند و از فراشِ خواب ناز برخیزند، پس خداوند عزیز جبّار به واسطه اینها دفع بلیّات فرماید و باران از آسمان فرو فرستد.(1)

 5. آداب دیگر تلاوت قرآن، ترتیل در قرائت است که موجب اثر گذاری در مخاطب و شنونده است.

فراگیری و حفظ آن می پرداختند.(1) بنابراین، از همان ابتدا، حافظان زیادی تربیت شدند که تاکنون به عنوان یک سنّت و عبادت در میان مسلمانان تداوم یافته است. احادیث و روایات نشان می دهند که حفظ قرآن چنان اهمیّت دارد که رسیدن به بسیاری از مقام های معنوی در گرو آن تلّقی شده است.

امام صادق، می فرماید: «الحافظُ لِلقُرانِ العاملُ به مَعَ السَّفَرَةِ الْکِرامِ الْبَرَرَة؛(2) حافظ قرآنی که به آن عمل کند، با فرشتگان پیغام بر و نیک رفتار هم نشین خواهد شد.»

 ایمنی از عذاب الهی از دیگر برکت های حفظ قرآن است که درباره آن امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید: «اقرؤوا الْقُرآنَ وَ اسْتَظْهِرُوه فانَّ اللّهَ تعالی لا یُعذِّبُ قلبا وعیَ الْقُرآنِ؛(3) قرآن را تلاوت کنید و آن را به خاطر بسپارید؛ زیرا خداوند متعال قلبی که قرآن در آن باشد، عذاب نمی کند.»

دلی که از کلام وحی بی بهره باشد، مرده و چون خانه ویران است. شفاعت قرآن در حق مؤمنان حافظ و پاداش مضاعف به جهت سختی حفظ کردن و بالاترین درجات بهشت از مقام های معنوی حافظان قرآن کریم است که در روایات مختلفی به آنها اشاره شده است.(4)

سیره معصومین علیهم السلام در برخورد با حافظان و قاریان قرآن

حافظان و قاریان قرآن نزد پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و امیر مؤمنان علیه السلام جایگاهی والا داشتند و مورد احترام و تشویق مادی و معنوی آن بزرگان قرار

ص: 39

می گرفتند.

مردی نزد علی علیه السلام آمد و به دزدی اعتراف کرده حضرت پرسیدند: آیا چیزی از قرآن می دانی؟ پاسخ داد: آری، سوره بقره را به خاطر سپرده ام. حضرت فرمودند: در مقابل این سوره دستت را به خودت بخشیدم و قطع نمی کنم.(1)

در صدر اسلام از جمله ملاک های تقدم افراد در برخی از کارهای حساس اجتماعی، قرائت و حفظ آیات قرآن بود و پیامبر صلی الله علیه و آله چنین کسانی را به منصب هایی چون فرماندهی و امامت جماعت می گماشت. حتّی در جنگ احد، وقتی خواستند پیکر شهیدان را به خاک سپارند، شهیدی که بیش تر قرآن می دانست مقدم شمرده می شد یا مدفن آن کس که آیات بیش تری به خاطر سپرده بود را نزدیک تر به مزار حمزه علیه السلام قرار می دادند.(2)

 قاریان و حافظان قرآن در مسایل مادی نیز از توجه ویژه برخوردار بودند و بخشی از بیت المال مسلمانان به آنها اختصاص داشت.

امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:

آن کس که اسلام را بپذیرد، فرمانبردار باشد و قرآن را قرائت و حفظ کند، هر سال دویست دینار از بیت المال بهره مند می شود و اگر در دنیا به طور کامل به او داده نشود، روز قیامت دریافت خواهد کرد.(3)

ص: 40

می کنیم. البته هیچ زمانی برای حفظ قرآن دیر نیست، ولی تجربه نشان داده است که بهترین زمان فراگیری و حفظ آیات، دوران کودکی است، زیرا در این دوران، ذهن آدمی آمادگی بسیاری برای آموزش و فراگیری دارد. به واقع، آموختن در کودکی چون نقشی است که بر سنگ حک شود. بسیاری از اندیشمندان نیز در کودکی بدین توفیق دست یافته اند، همانند ابن سینا که در خردسالی حافظ قرآن شد و یا سید بن طاووس که در یازده سالگی تمامی قرآن را به خاطر سپرد. در این دوره نیز می توان با به کارگیری شیوه های صحیح، شوق به یادگیری قرآن را در کودکان پدید آورد و آنها را در مسیر انس با کلام الهی قرار داد.

نثری آهنگین است که در بطن خود حاوی وزن و آهنگ ویژه ای است و هیچ نثری در زبان عرب چنین خصوصیتی ندارد. به همین جهت، وقتی این نثر زیبا با آوازی خوش و دل نشین خوانده می شود، تأثیر معنوی عجیبی در مخاطب به جای می گذارد و فراوان دیده شده است که قرائت زیبا موجب گرایش افراد به دین اسلام شده است.

استاد شهید مرتضی مطهری عمق تأثیر صوت زیبای قرآنی را چنین بیان می کنند: من خودم...واقعا از شنیدن قرآن لذت می برم... واقعا زیبایی قرآن را حس می کنم. به ویژه وقتی که با آهنگ لطیف و زیبایی خوانده شود. این قرآن های عبدالباسط....بعضی از قسمت ها که به ویژه آهنگی که انتخاب کرده، با موضوعی که در آن آیه است، تناسب دارد، تأثیرش عجیب است، مثل آیه «یا ایتها النفس المطمئنه»... این حلاوت و شیرینی قرآن هر چه تکرار می شود، از شیرینی اش کاسته نمی شود.(1)

با توجه به نکاتی که گفته شد چه خوب است که از این روش بهره گیریم و از آن در جهت ایجاد انس به قرآن در کودکان و نوجوانان که آینده سازان این کشور اسلامی هستند، استفاده کنیم. تجربه کسانی که در ابتدا تنها با یک بار گوش دادن به ترتیل قرآن، در مسیر قرائت و حفظ این کلام الهی گام برداشته اند و زندگی خود و اطرافیان را با بهره گیری از آیات قرآن دگرگون کرده اند، ما را بر آن می دارد که در اثرگذاری این شیوه تأمل دوباره ای داشته باشیم.

ص: 43

بیشتر با کلمات الهی آگاهی از ترجمه و تفسیر آیات است، که برای این منظور، می توان به کتاب های تفسیر قرآن مراجعه کرد.

قرن هفتم هجری می زیست، در یازده سالگی تمامی قرآن را به خاطر سپرد.(1)

رودکی شاعر پرآوازه ایرانی نیز با اینکه از نعمت بینایی بی بهره بود؛ ولی در هشت سالگی تمام قرآن را حفظ کرد.

قاریان معروف نیز چون  استاد عبدالباسط، محمد صدیق منشاوی و استاد پرهیزگار، همه در سنین کم با قرآن مأنوس شده اند.

 اکنون نیز شاهد شکفتن غنچه های بسیاری در این گلستان محمدی صلی الله علیه و آله هستیم و هر ساله بر تعداد حافظان و قاریان خردسال افزوده می شود. ضروری است که یادآور شویم راه های ایجاد انس و علاقه باید به اقتضای مکان و زمان باشد و مربیّان قرآنی باید با بهره گیری از امکانات موجود به این مهّم بپردازند. ولی بیش از هر چیز، شخصیت مربی قرآن است که می تواند کودک و نوجوان را با قرآن مأنوس کند.

البته غیر از محیط و شرایط آموزش، عوامل دیگری نیز در انس کودک با قرآن مؤثر است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

همان طور که مطالعات جنین شناسی، علم وراثت و روان شناسی نشان داده اند، پیدایش و رشد جنین تنها تحت تأثیر عوامل ژنتیک نیست، بلکه به چگونگی استقرار جنین در رحم مادر نیز بستگی دارد؛ همین طور برخی اختلالات روانی و جسمی در نتیجه اثرپذیری جنین از همین محیط است؛ مانند تغذیه مادر، هیجان ها و ناراحتی های روانی و.... از این رو، اسلام برای پدید آوردن نسلی سالم حتی به شرایط پیش از تولد نیز توجه کرده است. از

ص: 46

آن جا که سلوک اخلاقی و رفتاری یک مادر تأثیر به سزایی در تکوین جنین دارد، روشی که او برمی گزیند، نقش تعیین کننده ای را در آینده کودک ایفا می کند. از این جهت، انس مادر با قرآن پیش از تولّد کودک، تأثیر مهمی را بر جنین می گذارد و شاکله وجودی او را مستعّد انس با قرآن می سازد.

مراحل پس از ولادت نیز در پرورش و تربیت کودک بسیار مؤثر است. چنان چه، در دوران شیردهی سفارش شده است که مادر با طهارت و وضو باشد که در کودک اثر معنوی خواهد داشت.

الْمُطَهَّرُونَ؛(1) همانا آن است قرآنی گرامی، در کتابی پوشیده - به آن دست نیابند مگر پاک شدگان». (واقعه: 77 - 79)

اگرچه مسّ قرآن در بسیاری از تفسیرها به تماس اعضای بدن آدمی با قرآن تعبیر شده است و بر این اساس بسیاری از مفّسران پاکی و طهارت جسمی را شرط مسّ قرآن قلمداد کرده اند، ولی این پرسش جای تأمّل دارد که آیا در طول تاریخ دست هیچ عنصر ناپاکی به قرآن کریم نخورده است؟ در حالی که قرآن با لحنی خبری تأکید می کند که جز پاک شدگان آن را مسّ نمی کنند. آیا حداقل به روایت تاریخ دست ناپاک قاسطین در جنگ صفین به این متن شریف برخورد نکرد؟ یا آنهایی که به تعبیر قرآن در سوره آل عمران  «اهل زیغ» محسوب می شوند و آیات متشابه را جولان گاه تفسیر به رأی خود قرار می دهند؟ اگرچه از این آیه شریفه چنین استنباط کرده اند که بدون طهارت کامل و وضو نمی توان به آیات دست زد، ولی با توجه به این که آیه جنبه احکام و امری ندارد، بلکه از این واقعیت خبر می دهد که جز پاک شدگان قرآن را مسّ نمی کنند، در نتیجه باید به نکته ای فراتر از طهارت جسمی اندیشید و طهارت روح را مد نظر قرار داد. در واقع، به نظر می رسد آیات شریفه فوق بر این نکته تأکید می کنند که اگر روح آدمی مطهر نباشد، برای او دستیابی به این کتاب میسّر نخواهد بود. در این صورت، تنها با پاک نمودن جسم توفیق مسّ قرآن حاصل نمی شود و اگرچه پاکی جسم نیز لازم است، ولی آن چه واجب است، تقوا و طهارت روح است. مرز طهارت و

ص: 48

پاکی اهل بیت علیهم السلام در اینجا مشخص می شود، در غیر این صورت هر تازه مسلمانی چون کعب الاحبار نیز شایسته آن می شد که به صرف شستن اعضای بدن، صلاحیّت مّس قرآن را پیدا کند.

آیه شریفه «اِنَّما یُریدُ اللّهُ لِیُذهِبَ عِنکُمُ الَّرجسَ اَهلَ البَیتِ و یُطِّهرُکُم تَطهیرا؛ و همانا خداوند اراده می کند که رجس و ناپاکی را از شما اهل بیت بزداید و شما را پاک گرداند». (احزاب: 33) دالّ بر آن است که طهارت مورد نظر فراتر از طهارت جسمی است و امتیاز اهل بیت علیهم السلام در همین نکته خود را جلوه گر می سازد. در مراتب پایین تر نیز هر کس به تناسب برخورداری از پاکی روح و تقوا به این مهم توفیق می یابد. مس کننده حقیقی قرآن کسی است که به فهم عمیق آن دست می یابد و این میّسر نمی شود؛ مگر با برخورداری از تقوا و طهارت روح.

قرآن کریم مراتب مختلفی از تقوا را مطرح می کند؛ که مرتبه نخست آن انجام واجبات و ترک محّرمات است. تحصیل این مرتبه از تقوا، بر همه مؤمنان واجب است. مراحل بالاتر تقوا در گرو اعمال صالح است که مؤمن از رفع تکلیف فراتر رفته و با شوق جلب رضایت بیشتر حضرت حق به کارها و اعمال خویش می نگرد. شخصی که به این مرتبه از تقوا و طهارت روح می رسد، جز رضای خداوند را در نظر نمی آورد و وجود خود را از انگیزه های غیر خدایی پاک می کند. در چنین شرایطی است که قرآن زوج مطهر مؤمن می شود و انسی عمیق میان این دو پدید می آید. به گونه ای که نه تنها مؤمن به سراغ قرآن می رود، بلکه قرآن نیز او را به سوی خود فرا می خواند.

ص: 49

در پایان این بحث، سخن زیبای مولای متقیان را از نظر می گذرانیم. ایشان در وصف پرهیزگاران و انس آنان با قرآن می فرماید:

آنها شب هنگام برپا ایستاده و قرآن را شمرده و با تدبر تلاوت می کنند، جان خود را با آن محزون می سازند و داروی درد خود را از آن می گیرند، هرگاه به آیه ای که در آن شوق به رحمت الهی است؛ می رسند، با علاقه فراوان به آن روی می آورند. چشم جان شان با شوق بسیار در آن خیره می شود و آن را فرا روی خود قرار می دهند؛ و هرگاه به آیه ای که در آن بیم و انذار است می رسند، گوش های دل شان را برای شنیدن آن باز می کنند، گویا صدای ناله آتش سوزان دوزخ و به هم خوردن زبانه هایش در گوش جان شان طنین انداز است.(1)

او گفته شود قرائت کن و مرتبه ای بالا بیا! پس به قرآن خطاب شود: آیا او را به مقام مطلوب اش رساندیم و تو راضی شدی؟ عرض کند: آری.(1)

در جای دیگر از حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمده است: «اِنَّ القُرانَ شافِع مُشَّفَعٌ؛(2) قرآن شفاعت کننده ای است که شفاعت اش پذیرفته می شود.»

نکته دیگر اینکه حتی شفاعت حافظان و حاملان قرآن در مورد اعضای خانواده شان پذیرفته می شود. هم چنان که رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند:

هرکه قرآن بخواند تا حفظ شود، خداوند او را به بهشت داخل خواهد کرد و شفاعتش را درباره ده تن از خانواده اش که آتش بر آن ها واجب شده، می پذیرد.(3)

و در جای دیگر رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید:

قرآن را فرا بگیرید که قرآن در روز قیامت نزد صاحبش، یعنی کسی که آن را یاد گرفته و بدان کار بسته، در چهره جوانی نیکو روی رنگ برگشته می آید، پس بدو می گوید: من بودم آنکه تو را در شب بیدار نگاه می داشتم و در روزها تو را تشنگی می دادم و آب دهانت را خشک می ساختم و اشکت را روان می کردم. تا هر کجا باشی من با توأم. هر بازرگانی در پی تجارت خویش است و من امروز برای تو در پی بازرگانی و سوداگری ام. مژده دریاب! که برای تو کرامتی از خدای عزّوجلّ خواهد بود. پس تاجی آورند و بر سرش نهند و امان به دست راست او عطا شود و جاودانی در بهشت ها به دست چپ او و به دو حله خلعت پوشانده شود، سپس بدو گفته شود: بخوان

ص: 51

قرآن را و بالا برو! پس هربار که آیه ای را قرائت کرد درجه ای بالا رود و پدر و مادرش اگر مومن باشند به دو حلّه خلعت پوشانده شوند. پس از آن به آنان گویند این، پاداش شما که به فرزند خود قرآن آموختید.(1)

داشته باشد؟! عجبا! که خود نسل قدیم قرآن را متروک و مهجور کرده، آن وقت از نسل جدید گله دارد که چرا با قرآن آشنا نیست. قرآن در میان خود ما مهجور است و توقّع داریم نسل جدید به قرآن بچسبد. اگر کسی علمش علم قرآن باشد، یعنی در قرآن زیاد تدبر کرده باشد، تفسیر قرآن را کاملاً بداند، این آدم چقدر در میان ما احترام دارد؟ هیچ! ولی اگر کسی «کفایه» آخوند ملاّ کاظم خراسانی را بداند یک شخص محترم و با شخصیتی شمرده می شود. پس قرآن در میان خود ما مهجور است و در نتیجه همین اِعراض از قرآن است که به این بدبختی و نکبت گرفتار شده ایم. ما مشمول شکایت رسول خدا صلی الله علیه و آله هستیم که به خدا شکایت می کند: «یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا؛ پروردگارا قوم من این قرآن را مهجور ساختند... .» (فرقان: 30) عجیب است که در حسّاس ترین نقاط دینی ما اگر کسی عمر خود را صرف قرآن کند، به هزار سختی و مشکل دچار شود. از نان، از زندگی و از شخصیت و احترام و از همه چیز می افتد، ولی اگر عمر خود را صرف کتاب هایی از قبیل کفایه بکند، صاحب همه چیز می شود. در نتیجه، هزارها نفر پیدا می شوند که کفایه را «چهار لا» بلدند، یعنی خودش را بلدند، رد کفایه را هم بلدند. ردّ ردّ او را هم بلدند، ردّ ردّ رد او را هم بلدند! ولی دو نفر پیدا نمی شود که قرآن را به درستی بداند! از هر کسی درباره یک آیه قرآن سؤال شود، می گوید: باید به تفاسیر مراجعه شود. عجب تر اینکه این نسل که با قرآن این طور عمل کرده، از نسل جدید توقع دارد که قرآن را بخواند و قرآن را بفهمد و به آن عمل کند! اگر نسل کهن از قرآن منحرف نشده بود، قطعا نسل جدید منحرف نمی شد.! بالاخره ما کاری کرده ایم که مشمول نفرین

ص: 53

پیغمبر صلی الله علیه و آله و قرآن شده ایم. رسول خدا صلی الله علیه و آلهدرباره قرآن فرمود: «انه شافع مشفَّع و ماحلٌ مُصدَّق؛(1) یعنی قرآن در نزد خدا و در پیشگاه حقیقت وساطت می کند و پذیرفته می شود و نسبت به بعضی که به او جفا کرده اند سعایت می کند و مورد قبول واقع می شود.»(2)

پس وظیفه ما است که قرآن، این کلام خداوند سبحان را از مهجوریت در آوریم و آن را پیشاپیش خود قرار دهیم و در زیر سایه آن به هدف نهایی خلقت انسان که همان سعادت و کمال است، برسیم.

ص: 54

با این توصیف ها این خواست طبیعی مردم است که تلویزیون را به عنوان «آیینه زندگی خود»، منبع آخرین اطلاعات، آورنده فرهنگ و هنر به فضای خانه و مونسی که با او می توان به رایزنی نشست، مورد توجه قرار بدهند.

 بنا به دلایل گفته شده، امام خمینی رحمه الله درباره رسانه ها، از جمله تلویزیون و حساسیّت آنها بارها هشدار می دادند که:

تلویزیون مهم ترین و حسّاس ترین رسانه تبلیغی در همه نظام ها به خصوص نظام جمهوری اسلامی است. نکند که با بی توجهی به این رسانه به خصوص در مورد برنامه هایی که مستقیما با روح و فکر کودکان نسل انقلاب و آینده سازان فردای نظام جمهوری اسلامی سر و کار دارند، به دست خود این صفحه جادویی را دریچه ای کنیم برای ورود مفاسدی که ملّتی بر علیه آن به پا خواسته اند و خون های گران قدری برای محو آنها ریخته شد و مبادا که نهال نوپای انقلاب را با تیشه زهرآگین برنامه های آلوده از ریشه به درآوریم. کودکان روح حسّاسی دارند و پیام ها را فوری می گیرند. اگر پیامی که به کودکان امروز داده می شود ناسالم و آلوده باشد، فردا نمی توان از آنان انتظار سلامت روح و نفس داشت.(1)

حال با این مقدّمه، باید به این پرسش، پاسخ داد که رسانه تلویزیون چگونه می تواند در خدمت انس مخاطبان با قرآن قرار گیرد؛ کتابی که ثقل اکبر و مطمئن ترین منبع شناخت احکام و معارف دینی، اخلاقی، اجتماعی و روشن ترین برهان پایندگی اسلام و بالندگی جوامعی است که می خواهند نظام خویش بر اصول اسلامی بنیان نهند.

ص: 56

اگر به این موضوع ایمان داشته باشیم که قرآن تنها نور هدایت در روزگار هجوم ظلمت ها و تنها کشتی نجات بخش در طوفان حوادث و سفره رحمت خاصّ خداوندی است که برای انسان های مشتاق و نیازمند گسترده شده است، در آن صورت باید به این نکته پرداخت که رسانه تلویزیون با چه مکانیسمی می تواند بار سنگین انتقال مفاهیم قرآنی را به مخاطب خود به دوش بکشد؟ با توجه به این که دامنه نیازهای روحی و فکری پیوسته گسترده تر شده و جان های تشنه در آرزوی وصل به چشمه حقیقت، کویر سرگشتگی های معرفتی را از این سو به آن سو طی می کنند. هر چند در این میان نکته مهم، نه کمیّت بلکه کیفیت و شیوه ارایه آن است.

متأسفانه پخش همیشگی و یک نواخت برخی از برنامه های قرآنی مانند مسابقات قرآنی که هر از چندگاهی پخش می شود، جذابیّت خود را از دست داده و به برنامه ای خسته کننده و کسالت آور تبدیل شده است. توجه نکردن به مخاطب و عدم انعطاف این گونه برنامه ها، بینندگان به ویژه کودکان را نه تنها به قرآن راغب نمی کند، بلکه ناخواسته به جای مأنوس کردن آنان با قرآن، احساس بیگانگی و بی رغبتی را در آنها پرورش می دهد. در اینجاست که استفاده از مفاهیم قرآنی و برقراری ارتباط مفهومی با مخاطب اهمیّت خود را آشکار می سازد.

از آنجا که این چراغ هدایت فقط از طریق ارتباط ظاهری و لفظی به رشد و تعالی مخاطب خود نمی پردازد، بلکه مفاهیمی عمیق را در بطن واژه ها و نمادهای خود برای تربیت روح و تزکیه نفس آدمی نهفته دارد. به همین دلیل، کارشناسان قرآنی باید این مفاهیم را استخراج کنند. سپس این مفاهیم بایستی

ص: 57

طبقه بندی شده و به عنوان میوه های سفره رحمت الهی به صورتی غیرمستقیم و از طریق نمادهای قابل درک بوسیله برنامه سازان به مخاطبان انتقال یابد. این انتقال می تواند با شیوه های مختلف از جمله به شکل میان پرده هایی کوتاه ارایه شود. نکته بااهمیّت این است که هرگز نبایستی با غفلت از راه کارهای بومی، مفاهیم پاک و منزه قرآنی را فدای صورت ها و شیوه های برآمده از فرضیه های روان شناسان، هنرمندان و برنامه سازان غربی کرد. اشتباهی که متأسفانه در بعضی موارد رخ می دهد و مفهومی قلب شده به جای مفهوم مورد نظر به مخاطبان منتقل می گردد.

در پاره ای موارد نیز ممکن است برنامه ای با تمامی ویژگی های منطبق با مفاهیم عمیق قرآنی ساخته و به مردم ارایه شود، ولی در کنار آن با ارایه برنامه ای دیگر، ناخواسته اثرات آن برنامه را خنثی ساخت. روشن است که چنان چه این دو برنامه در ذهن مخاطب تداخل نکنند، بسی بهتر از آن است که ما ذهن مخاطب را با چنین فراز و نشیب هایی دچار آشفتگی کنیم و حتّی در ذهن او چنین تداعی نماییم که مفاهیم عمیق و فطری قرآنی در نظر تولید کنندگان برنامه های تلویزیونی نیز به سادگی نقض می شوند. این ناهماهنگی علاوه بر عوارض یاد شده، اعتماد مخاطب را به انگیزه برنامه سازان تلویزیونی از بین می برد و آنها را در نظر مخاطبان چون سوداگرانی تداعی می کند که بنا به الزام های محیطی و سود مادی، چنین برنامه هایی را در دستور کار خود قرار داده اند. از طرف دیگر رشد این اندیشه در ذهن مخاطب رسانه تلویزیون خطرناک است که هر برنامه ای تحت این عناوین را دارای ساختاری ضعیف و بی مایه فرض کند و در مقایسه، برنامه های دیگر را با رغبت دنبال

ص: 58

کند.

سراسری معارف به عنوان یکی از موارد عینیت یافته این استراتژی محسوب می شود. در این جا، خلاصه ای از برنامه های این شبکه ها را بررسی می کنیم:

9. ولایت در قرآن؛ «بررسی آیات قرآن کریم درباره ولایت به مناسبت سال امام علی علیه السلام، استاد غروی»

10. تفسیر و مفسران؛ «بررسی تاریخ نگارش تفسیر و زندگی مفسران بزرگ، استاد بهجت پور»

11. قصه های قرآن؛ «بیان داستان های ذکر شده در قرآن کریم، استاد دهشیری»

12. قصه های آیه های زندگی؛ «برنامه ای برای حفظ موضوعی آیات قرآن، استاد کریمی مهرجردی»

13. کوثر نور؛ « نکات کوتاه و شنیدنی و دانستنی درباره قرآن و عترت»

14. نمایش هفته؛ «نمایش هایی از زندگانی پیامبران به استناد قرآن کریم»

 15. آیات و ابیات؛ «تأثیر قرآن بر ابیات معنوی، دکتر بلخاری»

16. آیه ها و نکته ها؛ «نکاتی از آیات قرآن»

17. پرسش و پاسخ قرآنی؛ «پاسخ به سؤالات قرآنی»

18. عصر قرآن؛ «مباحث مختلف اجتماعی، فرهنگی و تربیتی از منظر قرآن»

برای آنکه بتوانیم به میزان اقبال از برنامه های قرآنی رسانه، که از شبکه هایی خاص درا ختیار مخاطبان قرار داده می شوند پی ببریم، تلاش کردیم دیدگاه های مخاطبان را در این مورد ارزیابی کنیم. در یکی از نظرسنجی ها که از پرسش شوندگان درباره استفاده آنها از شبکه سراسری رادیو معارف سؤال شد، 23 درصد آنها خود را شنونده، 67 درصد غیر شنونده و 10 درصد نیز از اظهارنظر در این مورد خودداری کرده اند.

ص: 61

در مورد ترتیب گوش دادن به شبکه سراسری رادیو معارف تنها 2 درصد به طور مستمر خود را مستمع این برنامه دانستند، 4 درصد اکثر اوقات، 67 درصد بعضی اوقات، 16 درصد به ندرت و یک درصد نیز اظهار نظر نکردند.

از همه اینها مهم تر پرس وجو در مورد میزان رضایت شنوندگان از رادیو معارف بود که از این میان 12 درصد خیلی زیاد، 37 درصد زیاد، 40 درصد تا حدودی، 5 درصد کم، 3 درصد خیلی کم از این رسانه راضی بودند و 3 درصد نیز نظر خاصّی نداشتند.(1)

نتایج این نظرسنجی ما را وامی دارد در ارزیابی کیفیت برنامه های قرآنی این رسانه تأملی جدی کنیم. یکی از مواردی که می توان در آن به بازنگری پرداخت، بحث تنوع در برنامه های مذهبی و عدم استفاده از برنامه های کلیشه ای است.

 نکته دوم استفاده از تکنیک های پیشرفته ساخت و تهیه برنامه و سرمایه گذاری جّدی بر روی کودکان و نوجوانان است.

سومین مورد تلاش اساسی و راهبردی برای نزدیک کردن زبان قرآن، به زبان نسل فعلی است که می تواند نسل های بعدی را هم مد نظر قرار دهد. چرا که عقل سلیم حکم می کند در هنگام برنامه ریزی برای منابع انسانی به خصوص در سطوحی ملی و استراتژیک، رویکرد اصلی خود را به آینده معطوف کنیم و در نظر گرفتن نیازهای بلند مدّت و میان مّدت را به عنوان اصول اساسی برنامه ریزی رسانه ای مد نظر قرار دهیم. در شرایط کنونی از

ص: 62

بزرگ ترین کاستی ها در امر برنامه سازی اکتفا کردن به پاسخ گویی نیازهای موجود است، آن هم تنها بخشی که برنامه ساز یا تهیه کننده ضرورت آن را درک می کند. در وجه دیگر، پرداختن به این موضوع از زاویه یک مُسکّن و نه یک استراتژی سرنوشت ساز برای آینده حکومت اسلامی صورت می گیرد. در چنین شرایطی است که روند سریع و رو به گسترش اطّلاعات مجال برنامه ریزی را از ما می گیرد و پرسش ها آن چنان فزونی می گیرند که ما در پاسخ دادن به حتّی بخشی از این پرسش ها ناتوان می شویم و هنوز از پرسش های گذشته فارغ نشده، با مسایل و شبهه های جدید مواجه می گردیم. بدین جهت برنامه ریزی و طراحی استراتژی کلان فرهنگی یک ضرورت به شمار می رود که متأسفانه هنوز از طرف تمامی بخش ها جدی گرفته نشده است.

نداشتن یک خط مشی کلان و آینده نگر باعث می شود تا مدیریت به ویژه در بخش فرهنگ حالت سلیقه ای پیدا کرده و به دلیل مشخص نبودن تعاریف، مسئولیت ها و راه کارها، حتّی اثرات کار یکدیگر را خنثی کنند. قرآن باوری در نزد برنامه ریزان فرهنگی زمانی عینیت پیدا می کند که به عنوان اصلی ترین پشتوانه فکری و فرهنگی چارچوب های اصلی برنامه ها را تعریف کند و درک و انس با آن به عنوان اولین اولویت برنامه ریزی های بلند مدت، میان مدت و کوتاه مدت مورد توجه قرار گیرد. در این صورت تمامی حرکت بخش های مختلف هماهنگ شده و اعمال سلیقه های شخصی جای خود را به حرکت قانون مند خواهد داد. به تبع چنین تحوّلی است که زمانه در کم کردن فاصله میان مخاطبان و این کتاب شریف توفیق می یابد. این موضوع

ص: 63

هرگز بدان معنا نیست که تصّور کنیم با ساختن برنامه هایی پرطمطراق و با هزینه های گزاف به این مهم دست خواهیم یافت، بلکه کارشناسی دقیق نیازهای مختلف فکری و روحی مخاطبان و اینکه چگونه از منظر قرآن به این نیازها پاسخ گوییم، راه گشای این امر خطیر خواهد بود. نمی توانیم در ذهنیت شخصی خود غرق شویم و آنچه را به زعم خود مطلوب می بینیم به خورد مخاطب دهیم. باید همان گونه که هر یک از آیه ها و سوره های این کتاب شأن نزول خاص خود را دارند، برنامه ریزان نیز شأن نزول هر یک از برنامه های خود را به صورت دقیق تعریف کنند تا مشخص شود که هر برنامه در پاسخ به چه نیازی طرّاحی شده است. تاریخ اسلام مشحون از موارد متعددی است که همچون آینه ای در پیش روی ما قرار دارد و ما را به عبرت گرفتن از سرنوشت آنان که خطر دور شدن از این کتاب شریف را جدی نگرفتند، دعوت می کند. در هر کجای تاریخ جوامع مسلمان تأمّل کنیم موفقیّت ها و پیشرفت ها را در سایه عمل به این کتاب بی مانند و در مقابل، سقوط ها و انحطاط ها را در پشت کردن به این لوح شریف می بینیم. روشن است که فرصت های تاریخی یک ملت هرگز تکرار نمی شوند و امکانات مطلوب و شرایط مساعد همواره در دسترس نخواهند بود تا بتوان از وضعیت موجود بهترین استفاده را برد و نتایج دلخواه تر به دست آورد؛ از این رو از شرایطی که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی فراهم شده است باید فرصت ها را دریافت و آرمان حیات قرآنی را که شهیدان این مرز و بوم در آرزوی تحقق آن جان باختند، محقق ساخت و با دقت و تدبیر مناسب به استفاده بهینه از منابع و امکانات موجود پرداخت. شتاب تحولات آن چنان است که مهلت

ص: 64

چندانی را برای آزمون و خطا در اختیار ما قرار نخواهد داد و ما نیاز داریم که با کوششی دو چندان راه مورد نظر را بپیماییم. دست نیاز دراز کردن به سوی اندیشمندان و فرهیختگان و توجه کردن به امکاناتی که ملت در اختیار برنامه ریزان نهاده است و هم چنین قدر اقبال عمومی و تشنگی تشنگان را دانستن، ضرورتی است که در سایه توجه به آن می توان حرکتی منسجم و حساب شده را برای محقق ساختن انس مخاطبان امروزی با قرآن سامان داد.

WWW.I.R.I.B.COMدر هر نقطه ای از جهان قابل دریافت است. در برنامه ریزی آینده شبکه قرآن سه موضوع مورد توجه قرار گرفته است که عبارتند از:

1. قرائت قرآن؛

2. تدبر در قرآن؛

3. تمسک به قرآن.

این شبکه سعی دارد تا در برنامه ریزی آتی خود با همراهی و همکاری دیگر مراکز قرآنی و مجامع و سازمان های فرهنگی، مذهبی، برنامه ها را با گرایش محورهای یاد شده تهیه و تولید کند تا زمینه مناسب جهت استفاده عموم مردم از برنامه های قرآنی ایجاد شود. علاوه بر این، کانون های قرآنی، آموزش های درسی، رادیویی و ترویج هر چه بیشتر انس با قرآن از طریق برگزاری محافل انس با قرآن و دیگر برنامه ها، در برنامه ریزی بلند مدت شبکه مدنظر قرار گرفته است.

طبق آمار مرکز سنجش صدا و سیما، رادیو قرآن سومین شبکه رادیویی کشور است که بعد از رادیو سراسری و رادیو پیام از مخاطبان بیشتری برخوردار است.

بشر فرستاده شده و ارسال کننده آن نیز خداوندی است که خود خالق انسان و آگاه به تمامی نیازها و خصوصیات اوست، به طور طبیعی تمامی شیوه ها و امکانات جذب مخاطبان را، چه از لحاظ صوری و ظاهری و چه از لحاظ مفهومی و معنایی، در خود دارد.

 قرآن کریم، زمان های خاصی را مانند هنگام فجر و یا ساعاتی از شب به عنوان اثرگذارترین مواقع در انس با خود معرفی کرده است. هم چنین استفاده از صوت دل نشین، خط زیبا، صفحه آرایی چشم نواز و آراسته در احادیث و یا سیره ائمه علیهم السلام و بزرگان ارایه شده است.

شاید بسیاری از ما سرگذشت «فضیل» آن راهزن معروف را شنیده ایم که در نیمه های شب در هنگام دزدی ناگهان با شنیدن صوتی دلنشین و مفهومی جان سوز و اثر گذار از قرآن کریم دست از خطا و اشتباه شست و سپس با پی گیری و جدّیت به عنوان یکی از عرفای بزرگ اسلام شناخته شد.

این گونه اثر گذاری های عاطفی در مورد کودکان و نوجوانان که بیش از مباحث مفهومی و عقلی، به جاذبه های شکلی و صوری مسایل توجه دارند، کارآمد به نظر می رسد. استفاده از شیوه های نو و تنوع در روش های هنری و آراستن فضاهای مفهومی به جاذبه های زیبا و دل نشین هنری از این موارد است. در واقع، یکی از علت های اصلی اثرگذاری قرآن بر قلوب و اذهان، داشتن همین گونه خصوصیات هنری آن است. به عنوان مثال، قرآن کریم در آیه ای تمامی اعراب و سپس تمامی انسان ها را به این موضوع دعوت می کند که اگر توانایی دارند با آوردن سوره ای مشابه، اصالت این متن بی بدیل را بسنجند. این گونه مخاطب قرار دادن در واقع، چالش هنرمندانه ای است که

ص: 69

در پس آن تعمّق و تأمّل نهفته است. در اینجا دیدگاه مقام معظم رهبری در مورد بیان هنری قرآن شنیدنی است که می گویند:

البته، بیانی مثل قرآن که معجزه است، حساب دیگری دارد و آن هم هنری است. بیان قرآن اگر هنری نبود امکان نداشت بتواند این همه حقایق و مفاهیم را در خود بگنجاند، لذا هیچ ترجمه و تفسیر قرآنی قادر نیست که حقایق قرآنی را بفهماند. انسان باید به زبان و حتّی با ریزه کاری های هنری آشنا باشد و البته در فضای معنوی هم قرار بگیرد تا بفهمد که قرآن چه می گوید. لذا خود قرآن می گوید: «یهدی به من یشاء و یضل به من یشاء؛ عده ای قرآن را می خوانند و هدایت می شوند و عده ای هم قرآن را می خوانند و گمراه می شوند.» چون از قرآن چیزی نمی فهمند و نمی توانند با قرآن ارتباط و اتصال برقرار کند تا بتوانند آن مفاهیم را درک کنند. بیان قرآن بیان وافی است، ولی شرایط خاصی لازم است تا انسان بتواند به معنای حقیقی کلمه، مخاطب قرآن قرار بگیرد. فقط بیان هنری قادر است بسیاری از مفاهیم را بیان کند و مفاهیم والای دینی از این قبیل است.(1)

قصه و خواندن داستان است. از یک نظر این شیفتگی، به سبب علاقه ای است که انسان نسبت به هم ذات پنداری با سرنوشت قهرمانان و شخصیت های داستان دارد؛ زیرا او می خواهد ببیند تا چه حد او نیز از خصلت های شخصیت های داستانی برخوردار است.

در اینجا تأکید ما بر داستان نویسی، در واقع ارایه یک نمونه از شیوه تعلیم و تربیت غیرمستقیم است که قرآن به عنوان کتابی تربیتی به کار می گیرد. گرچه قرآن کتاب قصّه نیست، ولی از روش قصّه گویی در خدمت رشد اندیشه آدمی و جهت دادن به زندگی او استفاده می کند. هدف از قصه گویی، خروج مخاطب از دایره تاریخ و ورود انطباق او با شعاع توحید است. هر قصه به تناسب مقام و موقعیت ویژه خویش دربردارنده پیام های ارزنده ای است که در خور مطالعه و تأمل است. آنچه در بررسی قصه های قرآنی سخت توجه مخاطب را به خود جلب می کند، انسان شناسی ویژه ای است که خط سیر انسان را از مبدأ تا معاد با زبانی شیرین و قابل فهم ترسیم می نماید.

به این جهت قصه گویی در قرآن از مقام و موقعیّت ویژه ای برخوردار است و در حدود 41 آیات قرآنی مربوط به قصه ها است. در واقع، چون قرآن برای هدایت عامه مردم نازل شده است، لذا برای سخن گفتن با آنان باید زبانی را انتخاب کند که قابل فهم باشد.

راغب می گوید:

«مثل قولی است درباره چیزی که شبیه است به قولی درباره چیزی دیگر تا یکی آن دیگری را بیان و مجسّم کند».(1) به بیان دیگر، تمثیل شبیه سازی بین دو واقعه است تا توسط یکی از آن دو که برای مخاطب قابل فهم است، واقعه دیگر تفهیم شود. مسایل عقلی بسیاری وجود دارند که در نگاه اول، بیشتر مردم قابلیّت فهم و درک آن را ندارند؛ زیرا خوگرفتن بسیاری از اندیشه ها با امور محسوس و عینی موجب می شود که میزان تعقّل و استدلال نقصان یابد. تمثیلِ «عقل مردم در چشم آنها است»، بیان کننده این معناست که امور قابل لمس و مسایل ی که با چشم دیده می شوند بهتر و آسان تر ادراک می گردند. به همین خاطراست که خداوند متعال برخی از مفاهیم بلند عقلی را در قالب مثل ها بیان می کند تا عموم مردم آنها را به تناسب ادراک خود دریابند. بنابراین، فلسفه مثال های قرآن تنزیل مسایل بلند و عمیق و قرار دادن آنها در افق فکر مردم است. در آیاتی از قرآن هدف از مثل های قرآنی بیان شده است که در اینجا به سه نمونه از آن اشاره می کنیم:

1. در آیه 25، سوره ابراهیم، پس از این که کلمه طیبه را به شجره طیبه تشبیه می کند، در آخر آیه می فرماید: «وَ یَضْرِبُ اللّهُ الْاَمثالَ لِلنّاسِ لعلَّهم یَتذکَّرون؛ خداوند برای مردم مثل هایی را می زند، شاید متذّکر شوند.»

2. در آیه 21 سوره حشر، بعد از تشبیه قلب انسان های سیاه دل به کوه ها و این که اثر قرآن بر کوه ها بیشتر از تأثیر آن بر قلب بعضی از انسان ها است،

ص: 72

می فرماید: «و تِلْکَ الْاَمثالُ نَضْرِبُها للنّاسِ لعلَّهم یَتفکَّرون؛ ما این مثل ها را برای مردم بیان می کنیم، شاید تفکّر و اندیشه کنند.»

بر اساس این آیه شریفه هدف از مثل، تفکر و اندیشیدن است.

3. در آیه 43 - 40، سوره عنکبوت کسانی که غیر خدا را دوست و سرپرست خود قرار داده اند، به عنکبوتی تشبیه می کند که به تارهای خود اعتماد و اتکّا دارد، «و تِلْک الْاَمثالُ نَضْرِبُها للنّاسِ و ما یَعْقِلُها إلاّ العالِمون؛ ما این مثل ها را برای مردم می زنیم، ولی این مثل ها را جز عالمان و اندیشمندان درک نمی کنند.»

 طبق این آیه شریفه، هدف از مثل، تفکّر عالمانه است. از آیات یاد شده می توان نتیجه گرفت که در تأثیر گذاری مثل ها بر انسان سه مرحله وجود دارد:

الف) مرحله تذکّر و یاد آوری است که حقیقت پیام الهی در خاطر مرور می شود؛

ب) مرحله اندیشه و تفکّر است که به موضوع مثل و حکمت موجود در آن اندیشه می شود؛

ج) مرحله ادراک است که با تفکّر، حقایق شناخته و درک می شود.

مردم در بسیاری از امور، بزرگی را دلیل بر عظمت و کوچکی را دلیل بر کم اهمیّت بودن آن امر تلقی می کنند؛ در حالی که چنین نیست. مهم، پیامی است که مراد گوینده می باشد. در قرآن نیز اولویت با پیامی است که در مثل ها بیان می شود، نه به بزرگی و کوچکی چیزی که به آن مثال زده می شود.

کلام خداوند زیباترین کلام هاست و هیچ گفتاری در زیبایی به درجه زیبایی قرآن نمی رسد، به طوری که مخالفان سرسخت قرآن نیز به آن اعتراف دارند. برای مثال، ولید بن مغیره از رؤسای قریش و از مخالفان سرسخت اسلام که از بزرگ ترین سخن سرایان عرب نیز بود، در مورد قرآن چنین می گوید:

«من از محمد صلی الله علیه و آله اینک سخنی شنیدم که نه از سنخ سخنان بشر و نه از جنس گفتار پریان است؛ زیرا شیرینی زایدالوصف و زیبایی خیره کننده ای دارد».(1)

 اگر قرآن کریم که آیاتش سراسر زیبایی و هنری است، با آواز و صوت خوش قاری همراه گردد، زیبایی آن در نظر مخاطب دو چندان می شود و به راحتی بردل های آماده می نیشند، هم چنان که پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله آن را زینت قرآن نامیدند. ائمه اطهار علیهم السلام نیز با نیکوترین وجه آن را قرائت می کردند و با این وسیله بر مخاطبان خود تأثیر عمیقی می گذاشتند.

به جاست که در برنامه های ویژه کودکان و نوجوانان نیز، قاریان خوش صدایی را از همین گروه سنی انتخاب کنیم تا فضایی مناسب برای ایجاد علاقه و انس در آنها نسبت به قرآن کریم فراهم شود.

علاوه بر استفاده از صوت و لحن زیبا، استفاده از کشش های هنری نیز می تواند در جذب مخاطبان برنامه های قرآنی تأثیر به سزایی داشته باشد. هنر، مؤثرّترین ابزار در تبیلغ است و لذا هرکس این نوع تبلیغ را به کارگیرد، در رقابت تبلیغاتی چند گام جلوتر خواهد بود.

ص: 74

علاوه بر این هنر، یک نوع شناخت و یک نوع بیان به ویژه است - و نه الزاما یک نوع بیان برتر - که می توان آن را قرین شناخت عارفانه تلقی کرد که با بیان خاصّ خویش از هنرمند به مخاطب هنر انتقال می یابد و تأثیر می گذارد. این تلقی عرفانی از هنر گرچه استعداد فطری را آغاز کننده این روند می بیند، ولی در ادامه رابطه دقیق و عمیقی را با تزکیه انسان برقرار می کند. تزکیه ای که حجاب و زنگار از رخ دل بر می زداید.

با این نگرش، سراسر قرآن مصداق بارز هنر ناب است که از آن جمله می توان به قصه های آن اشاره کرد. برای انتقال تأثیر این اثر هنری که ساخته و پرداخته خالق هنر است، نیازمند استفاده از جذابیّت های هنری در خور آن هستیم. هنری که تمامی ویژگی های اندیشه اسلامی را در برداشته باشد و آن را در مقایسه با هنرهای دیگر ممتاز کند، مانند خدا محوری و طرح ارزش ها و مفاهیم توحیدی که بحث های زیبایی شناختی قرآن را سمت و سویی دیگر می بخشد. در زمانه ای که فساد و تباهی در تمامی جوامع انسانی رو به فزونی است و ملّت های مسلمان نیز از هجوم و حمله چنین خطراتی در امان نیستند و کودکان، نوجوانان و جوانان این کشورها در خطر سقوط در پرتگاه های فساد و گمراهی و دوری از معنویت و قرآن قرار گرفته اند، بدون شک هیچ راهی مؤثّرتر از به کارگیری هنر در ایجاد انس با قرآن به نظر نمی رسد. ما در کنار دیگر برنامه های خود در راه اعتلای فرهنگ قرآنی و مؤانست هرچه بیشتر مردم با این کتاب، باید هنر را در جهت بالابردن آگاهی های قرآنی و جذب مخاطبان به بهترین شکل و بالاترین توان به کار گیریم. این مهم می تواند در قالب های هنری مختلف از قبیل بهره گیری از تصاویر زیبا و

ص: 75

جذاب با تکنیک های قوی، آواهای زیبا و دل نشین، تواشیح، ارایه داستان های جذاب در زمینه های قرآنی، شعر، نمایش، خطّاطی و گویندگی و سخنوری مطرح شود. طبیعی است برای تحقق چنین امر مهمی به پژوهشگران صالح، مأنوس با قرآن و هنرمند نیاز داریم تا این راه را با کمک خداوند و هدایت قرآن هموار کنند.

5 - داستان موسای کلیم که علیه ستم مبارزه کرد و مجبور شد مصر را ترک کند و سپس در مدین به  شعیب پیغمبر بپیوندد. جریان چاه آب و دختران حضرت شعیب علیه السلام که در قرآن جزئیات آن آمده است؛

6 . سوره بقره، آیه 258 - 259، داستان عزیز که از دهی ویران گذر می کرد؛

7. سوره بقره، آیه 259 - 260، داستان حضرت ابراهیم علیه السلام که از خداوند کیفیت زنده شدن مردگان را سئوال کرد؛

8 . سوره کهف، آیه 64، داستان موسی و خضر؛

9. سوره انفال، آیه 7، داستان جنگ بدر، به خواب رفتن مسلمانان، باران و مدد ملائکه ؛

10. سوره اعراف، آیه 118، داستان جنگ بدر، نزول سه هزار ملائکه برای یاری مؤمنان، برای دادن بشارت به پیروزی مؤمنان و تثبیت دل های ایشان؛

11. سوره مائده، آیات 30 - 36، داستان پسران آدم و پذیرفته نشدن قربانی یکی از آنان و تهدید شدن هابیل به قتل توسط قابیل؛

12. سوره آل عمران، داستان معجزه های حضرت عیسی علیه السلام هنگامی که پیامبر بنی اسرائیل شد.

 13. سوره انعام، آیات 74 تا 84 ، داستان ابراهیم علیه السلام و پدرش آزر و مجادله آن دو بر سر بت پرستی و نیز داستان مجادله ابراهیم علیه السلام با مشرکان؛

14. سوره اعراف آیات 71 تا 78، ماجرای شتر صالح علیه السلام و کشتن او و آمدن عذاب بر قوم؛

15. قضیه لوط، نجات او و خانواده اش و عذاب زنش و بقیه گناه کاران؛

ص: 77

16. سوره اعراف، آیات 83 تا 92؛ داستان شعیب، کم فروشی قومش و آمدن عذاب؛

17. سوره بقره آیات 101 تا 103، داستان گروهی که در قلمرو سلیمان از جادوگران پیروی می کردند و خداوند دو فرشته را مأمور کرد تا به زمین آیند و مردم را از حقیقت سحر آگاه نمایند؛

18. بقره آیات 245 تا 251، داستان طالوت و جالوت.

آیة الله توسلی در زمینه استمرار امام در قرائت قرآن می گوید: «امام با همه اشتغالاتی که داشتند، به انجام مستحبات، به ویژه خواندن قرآن، دعا و نماز اول وقت اهمیّت می دادند. امام هر روز سه تا پنج مرتبه قرآن می خواندند. در ماه مبارک رمضان، سه بار قرآن را ختم می کردند.»(1)

نمونه دیگر، فیلسوف ژرف اندیش مرحوم میرداماد است. محدث قمی درباره او می گوید: «از حدائق المقربین نقل است که میرداماد در تعبدات به نهایت رسیده بود و قرآن مجید را بسیار تلاوت می نمود؛ به طوری که یکی از افراد مورد اعتماد برای من نقل کرد که در هر شب پانزده جزء قرآن می خواند.»

از این موارد، نمونه های بسیاری در زندگی علما و اندیشمندان مسلمان دیده می شود که الگوهای مناسبی به مردم قرآن دوست ارایه می دهند.

الگوی مناسبی در انس با قرآن، برای کودکان و نوجوانان به دست می دهد. از جمله خاطراتی که از این پدیده قرآنی نقل شده است، می توان به خاطره زیر اشاره کرد:

خبرنگار یکی از مجلّات خارجی که با سیّد محمّد حسین مصاحبه مفصلی کرده است، در ترسیم لحظه ورود او به اطاق و مطالبی که قبل از مصاحبه با محمد حسین رد و بدل کرده بود چنین می گوید:

«هنگامی که من و آقای طباطبایی پدر محمدحسین مشغول بعضی از مطالبی که در رابطه با این طفل اعجوبه نوشته شده بودیم، این طفل وارد اطاق شد، من به احترام او از جا برخاستم؛ در حالی که سیگاری روشن بود. ابتدا علم الهدی به من سلام کرد، سپس این آیه را قرائت کرد: «و لاتلقوا بایدیکم الی التهکله؛ و خویشتن را با دستان خود به هلاکت نیندازید» (بقره: 195) با این آیه می خواست به من بگوید که دخانیات برای سلامتی انسان ضرر دارد. از همان لحظه درک کردم که در مقابل من انسانی ایستاده، در شکل یک طفل کوچک، ولی با اندیشه و عقل یک مرد کامل! من به او قول دادم که سیگار کشیدن را ترک کنم، ولی از او خواستم که برایم دعا کند تا خداوند به من توفیق ترک این عادت را بدهد. او به سرعت به من جوابی داد که اصلاً توقع آن را نداشتم. او گفت:  «اِنَّ اللّه لایُغیّرُ ما بِقَوم حتّی یُغیِّروا ما بِاَنفُسَهم؛ خداوند حال هیچ قومی را دگرگون نخواهد کرد تا زمانی که آن قوم نفس خود را تغییر دهند» (رعد: 11) پس من تسلیم او شدم.

این گونه برنامه ها می تواند پدران و مادران را در امر تربیت و آموزش قرآن به کودکان و نوجوانان ترغیب کند و راه مأنوس کردن فرزندان شان با قرآن را

ص: 80

به آنها بیاموزد.

18. پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛

19. مجتمع اندیشه اسلامی؛

 20. مؤسسه تحقیقاتی - فرهنگی مفید؛

21. مرکز فرهنگ معارف قرآن؛

22. مؤسسه تحقیقاتی ولیّ عصر(عج) قم؛

23. مؤسسه تفسیر قرآن کریم؛

24. مؤسسه چاپ و نشر قرآن کریم؛

25. مؤسسه در راه حق (قم)؛

26. سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی؛

27. دارالقرآن کریم آیت الله العظمی گلپایگانی.

دانشگاه های فعال در این زمینه:

1. دانشکده معارف و الهیات دانشگاه الزهرا علیهاالسلام؛

2. دانشکده معارف و الهیات دانشگاه تهران؛

3. دانشگاه امام صادق؛

4. دانشکده علوم قرآنی.

5. دفتر تحقیقاتی یاسین (قم)؛

6. مؤسسه خانه کتاب؛

7. مؤسسه ندای مزمل؛

 8. مؤسسه فرهنگی شریف؛

9. مؤسسه تحقیقاتی امام رضا علیه السلام؛

10. مؤسسه تحقیقاتی مرسلین؛

11. مؤسسه تحقیقاتی برترین؛

12. مؤسسه مکتب القرآن.

معرفی برخی از مراکز پژوهشی برتر و برگزیده

1. دارالقرآن دانشگاه امام صادق علیه السلام، تحقیقات گسترده در علوم قرآنی؛

2. دارالقرآن الکریم آیت الله العظمی گلپایگانی، تحقیق و تدوین کتب قرآنی؛

3. مرکز ترجمه قرآن به زبان های خارجی؛

4. آستان قدس رضوی، هنرهای ابتکاری الهام گرفته از آیات قرآن کریم؛

5. مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم، طراحی برنامه ها و نرم افزارهای قرآنی؛

6 . فصلنامه بینّات، پژوهش تخصصی در حوزه علوم قرآنی.

روخوانی، روان خوانی تجوید، قرائت و حفظ گرفته تا مراحل بالاتر آن که شامل آموزش مفاهیم قرآنی و برگزاری جلسات تفسیر و ارزیابی تخصصی قرآن در زمینه های مختلف است، به مخاطبان و مشتاقان قرآن ارایه می دهند. با این حال، مراکز آموزش قرآنی، به صورت پراکنده و تحت عنوان های مختلف مشغول فعالیت هستند و از یک برنامه ریزی کلان تبعیت نمی کنند.

از جمله این مراکز قرآنی، مساجد هستند که تحت عنوان کانون های فرهنگی هنری مساجد فعالیت می کنند و اغلب مخاطبان آنها را کودکان و نوجوانان تشکیل می دهند. این کانون ها زیر نظر دبیر ستاد عالی کانون های مساجد به این امر اهتمام می ورزند.

از دیگر مجموعه ها، انجمن های قرآن و نهج البلاغه اند که با ایجاد کمیته های تخصصی در زمینه های مختلف قرآنی، زیر نظر وزارت ارشاد اسلامی به آموزش و جذب افراد همّت گماشته اند.

مؤسسه های دیگری نیز شکل گرفته اند که با پشتوانه های مردمی مشغول به امر آموزش قرآن هستند، همانند جامعة القرآن الکریم که هم اکنون روان خوانی، تجوید، حفظ سور قرآنی و نحوه حفظ آیات قرآن به روش اشاره را آموزش می دهد. تاکنون عده بسیاری با مراجعه به این مرکز از آن در تربیت و ایجاد انس فرزندان شان با قرآن استفاده کرده اند. برخی نهادها و سازمان ها نیز بخشی را به آموزش قرآن اختصاص داده اند که کم و بیش فعالیتّ های خوبی را ارایه کرده اند.

ولی آنچه باید به آن توجه داشت، کیفیت آموزش است. در هر فعالیّتی، ابتدا باید هدف و مقصود از پیش معلوم شده باشد تا بتوان از کار و

ص: 84

فعالیت های صورت گرفته نتیجه مطلوب را به دست آورد. در آموزش این کتاب آسمانی و جذب اقشار مختلف جامعه، به ویژه جوانان و مأنوس کردن آنها با قرآن، به دقّت بسیار و استفاده از برنامه های متنوع و جذّاب و بهره گیری از افراد کار آزموده و متخصص احتیاج دادیم. روشن است که تحقق چنین آرمان والایی و موفقیّت در آن به برنامه ریزی، پشتوانه مادی، وجود امکانات کافی و یک تشکیلات منسجم و هماهنگ نیاز دارد و چه بسا دیده شده است که بعضی از مراکز قرآنی به علت بی برنامگی و نبودن افراد خبره در امر تدریس، به جای آنکه در جذب افراد و ایجاد انس با قرآن موفقیت به دست آورند، بعضا موجب دل سردی و دوری افراد از این گونه مراکز شده اند.

10. به نظر شما مهجور ماندن قرآن یعنی چه؟

11. به نظر شما چرا قرآن مهجور مانده است؟

12. آشنایی شما با ترجمه ها و تفسیرهای قرآنی چقدر است؟

13. کدام قسمت قرآن برای شما جذاب تر است؟

14. چه تشویق هایی برای انس با قرآن اثرگذارتر است؟

15. تأثیر قرآن در طهارت و پاکیزگی روح شما چقدر بوده است؟

16. به نظر شما چرا کودکان ما بیش از آن که به برنامه های قرآنی علاقه نشان دهند، به برنامه ها تفریحی و سرگرمی رسانه توجه می کنند؟

17. چگونه می توان فاصله کودکان و نوجوانان را به برنامه های قرآنی از میان برد؟

18. به نظر شما حفظ کردن قرآن بدون توجه به معنای آن چه ارزشی دارد؟

19. آیا هزینه هایی که در زمینه تشویق به حفظ و قرائت قرآن شده است، اثر بخشی مطلوبی به دنبال داشته است؟

 20. چرا تنها گروه خاصی در جامعه به شرکت در مسابقه های قرآنی رغبت نشان می دهند؟

21. آیا در انس با قرآن، الگوی مناسبی برای فرزندان تان هستید، اگر نیستید چرا؟

22. به نظر شما میزان تأثیر مدارس و دانشگاه ها در انس گرفتن افراد تحت پوشش خود با قرآن یا دور شدن آنها چیست؟

23. چگونه می توان الگوی مناسبی را برای انس بیشتر دانش آموزان و

ص: 86

دانشجویان طراحی و اجرا کرد؟

24. به نظر شما استفاده از صوت زیبا تا چه اندازه در انس با قرآن تأثیر دارد؟

25. آیا در زندگی خود، از قصه های قرآنی برای تربیت و انس کودکان تان با قرآن استفاده می کنید؟

26. در شرایط کنونی شرکت در مساجد، هیئت ها و مجالس مذهبی تا چه اندازه در انس دادن با قرآن مؤثّرند؟

27. شرکت در محافل قرآنی تا چه اندازه تأثیر گذار است؟

28. تأثیر مکتب القرآن در انس کودکان با قرآن چه اندازه بوده است؟

29. کیفیّت فعالیت های پرورشی مدارس برای انس با قرآن را چگونه می توان بهتر کرد؟

30. موفقیّت برنامه های رسانه در زمینه انس با قرآن تا چه اندازه بوده است و چگونه می توان کیفیّت این برنامه را بهتر کرد؟

31. در هنگام آشفتگی ها و بحران های روحی و روانی تا چه میزان به قرآن پناه می برید؟ به چه صورت از آن استمداد می جویید؟

32. چه باید کرد تا شفاعت قرآن در آن دنیا شامل حال ما شود؟

چه الگویی از زمینه انس با قرآن باید تعریف و جهت دهی شوند؟

3. نقاط ضعف برنامه های تولیدی رسانه در زمینه انس گرفتن طبقه های مختلف اجتماعی با قرآن چه بوده است؟

4. استراتژی و خطّ مشی دولت در زمینه انس و روی آوردن مردم به قرآن تا چه اندازه کارآمدی و اثر بخشی داشته است؟چگونه می توان نقاط ضعف این خطّ مشی را برطرف نمود؟

5. کدام یک از ارگان ها و یا نهادها و یا سازمان های مرتبط با دولت و حکومت اسلامی در زمینه مأنوس کردن مردم با قرآن موفق تر بوده اند؟ علت چیست و چگونه می توان آن را در مجموعه های دیگر گسترش داد؟

6 . نقش روحانیون و علمای دینی در انس با قرآن چگونه بوده است؟

7. ضرورت های ایجاد یک تشکیلات منسجم در سطح کلان. با توجه به اهمیّت قرآن. برای آشنایی و مأنوس کردن اقشار مختلف جامعه و احیای شعائر قرآنی چگونه قابل تحلیل است؟

8 . چگونه می توان زمینه آشنا کردن روان شناسان را با اهمیّت معنویت و به ویژه قرآن در درمان بیماری از بیماری های روحی و روانی افراد فراهم آورد؟

9. وظیفه جامعه اسلامی ایران به عنوان یک الگو در سطح جهانی و در میان ملت های مسلمان در برجسته کردن مظاهر قرآن و مفاهیم آن و ایجاد الگوسازی در این زمینه چیست؟

 10. آیا برای مؤانست بیشتر کودکان و جوانان و نوجوانان با قرآن و هدایت آنها در این مسیر بهتر نیست که از روش های بسیار دقیق و سنجیده

ص: 88

علمی با نظر کارشناسان خبره و متخصص استفاده کنیم تا بتوان نتیجه مطلوب را گرفت؟

11. افرادی که در سطح حوزه و دانشگاه در زمینه علوم قرآنی تحصیل می کنند تا چه اندازه از آموخته ها و مهارت خود برای جلب و هدایت افراد به ویژه جوانان در راستای انس با قرآن سود می جویند؟ برای کارایی و کارآمدی بیشتر و کیفیت بهتر چه تدابیری باید اندیشید؟

12. آیا می توان گفت علت عقب ماندگی و انحطاط مسلمانان در طول تاریخ در درجه نخست دوری از قرآن و دستورات سعادت بخش آن بوده است؟

13. در شرایط کنونی نقش قرآن را در تحوّل جامعه به سوی معروف و دوری از منکر و فساد و ابتذال چگونه می بینید؟

14. به نظر شما صدا و سیما و به ویژه سیما به عنوان یک رسانه بسیار مهم در جهت دهی مردم و اثرگذاری بر آنها در روی آوردن به آداب و اخلاق قرآنی، باید چند درصد از برنامه های خود را در زمینه مباحث قرآنی و انس دادن مخاطبان با قرآن اختصاص دهد؟

15. جایگاه قرآن در نزد ائمه علیهم السلام چگونه بوده است و از سیره آنها چگونه می توان در شرایط کنونی به عنوان الگویی مناسبی برای مسلمانان استفاده کرد؟

16. میزان نقش آموزش و پرورش، دانشگاه ها و شیوه ارتقای برنامه های قرآنی (کمی و کیفی) را در چارچوب این نهادها چگونه ارزیابی می کنید؟

ص: 89

برنامه های ساخته شده و در حال ساخت و یا حتی ترجمه شده را در چارچوبی منسجم، هم آهنگ و هم سو کند و سپس راه های انس با قرآن را هم چنان که بخشی از آن در این بضاعت اندک ارایه گردید، با دقّت فراوان برای هر گروه سنی پیش بینی و آماده کند. پی گیری و تعمیق راه ها و روش ها خواهد توانست الگویی فراروی برنامه سازان و مدیران ترسیم کند و در عین حال، با بازخوردی مناسب به اصلاح این برنامه ها منجر شود. روشن است که چون انس و الفت با چیزی وجود نداشته باشد و یا حتی با آن بیگانه و در تعارض باشد، هرگز در ایجاد انس و الفت در اندرون مخاطب، اثرگذار نخواهیم بود. «هر سخن کز دل برآید، لاجرم بردل نشیند».

دنیای امروز تشنه اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله است. بدبختی هایی که از فقدان و خلا معنویت نشأت گرفته است و مدت هاست که روح و اندرون انسان مدرن را رنج می دهد، جز با انس با آخرین کتاب الهی درمان نمی شود که در آن، شفای دردهای درونی و بیرونی است؛ نقش رسانه در این زمینه نه تنها نباید تدافعی باشد، بلکه بایستی در حرکت رو به جلو، مواضع کفر و ستم و جهل و فساد را درهم بکوبد. و در عین حال، انوار هدایت را بر قلوب حیرت زدگان عصر مدرنیته بتاباند و همچون نسیم صبحگاهی نشاط و سرزندگی را به آنان بازگرداند.

ص: 90

13. مباحثی در علوم قرآن، صبحی صالح، بنیاد علوم اسلامی، تهران.

14. نخستین مفسّران پارسی نویس، موسی درودی، نور فاطمه، تهران.

15. هفده گفتار در علوم قرآنی، گروهی از نویسندگان، دارالکتب اسلامیه، تهران.

16. روش علّامه طباطبایی در تفسیر المیزان، علی الاوسی، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران.

17. شگفتی هایی از اعجاز در قرآن کریم، محمد جمال الدین الفندی، آستان قدس رضوی، مشهد.

18. در آستانه قرآن، رژی بلاشر، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران.

19. شناخت قرآن، سیدعلی کمالی دزفولی، فجر، تهران.

20. اعجاز قرآن، عبداللّه نیازمند، محمدی، تهران.

21. قرآن و عترت در اسلام، علی نمازی شاهرودی، سعدی، تهران.

22. قرآن و ولایت، محمدتقی وحیدی گلپایگانی، افتخاریان، تهران.

23. عهدین قرآن و علم، بوکان، مسلمان.

24. مقدمه ای بر شناخت کلّی قرآن، جمال گنجه ای، تشیع، قم.

25. گامی در راه شناسایی قرآن، میر خلیل سید تقوی، هدی، تهران.

26. بصائر، سازمان تبلیغات اسلامی، س 3، ش 12، تهران.

27. ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، محمدتقی جعفری، ج 13، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران.

28. راه برتر، مرتضی جوادی، قم.

 29. راه تکامل، احمد امین، ج 6 ، دارالکتب، تهران.

ص: 92

30. راهنمای بشر به سوی سعادت، حبیب اللّه بیاتی، ج 3، کانون تعلیمات قرآن، تهران.

31. علوم قرآن و فهرست منابع، عبدالوّهاب طالقانی، دارالقرآن، قم.

32. علوم قرآن و گسترش آن، کیهان اندیشه، ش 70، موسسه کیهان، قم.

33. مسلمانان در بستر تاریخ، یعقوب جعفری، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران.

34. معجزه بزرگ پژوهشی در علوم قرآن، محمد ابوزهره، آستان قدس رضوی مشهد.

35. نقش قرآن در تکوین علوم، گروهی از نویسندگان، یاد بود صدمین سال حکیم سبزواری، دانشگاه مشهد، مشهد.

36. حافظ و علوم قرآنی، بهاء الدین خرمشاهی، طرح نو، تهران.

ص: 93

11. طبرسی، امین الاسلام، مجمع البیان، دار مکتبة الحیاة، بیروت.

12. عزیزی، عباس، سیمای قرآن در آثار علّامه حسن زاده آملی، انتشارات صلاه، قم: بهار 1380.

13. علوی، مصطفی، قرآن در آینه بزرگان.

14. فیض کاشانی، ملا محسن، محجة البیضاء، مرکز النشر مکتب الاعلام اسلامی، قم، 1362.

15. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، دارالمکتب الاسلامیه، 1363 ه . ق.

 16. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، داراحیاء التراث العربی، بیروت، 1403 ه . ق.

17. محمدی ری شهری، محمد، کلید حفظ قرآن.

18. مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1374.

19. مطهری، مرتضی، انسان در قرآن، انتشارات صدرا، قم.

20. مهدوی، سید سعید، قصه و نکات تربیتی آن در قرآن، موسسه بوستان، قم، 1381.

21. نجاتی، محمد عثمان، قرآن و روان شناسی.

 ص:96